Угийн бичиг хөтлөх журам

Нэг. Нийтлэг үндэслэл
1.1. Соёлын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 3-т заасан гэр бүлийн соёл, хүмүүжлийн уламжлалыг дээдлэн хөгжүүлж, удам угсаагаа мэдэх, угийн бичиг хөтлөх Монгол Улсын иргэний үүргийг биелүүлэх ажлыг зохион байгуулах, хэрэгжүүлэхэд энэхүү журмыг мөрдөнө.
1.2. Монгол Улсын иргэн бүр "Угийн бичиг хөтлөх үлгэрчилсэн загвар*"-ыг баримтлан өөрийн ураг төрлийн хамаатлын хүрээгээ тогтоож, үр удамдаа заавал өвлүүлдэг үүрэг хүлээнэ.
1.3. Монгол Улсын иргэн бүр угийн бичгээ үндэслэн аливаа хэлбэрийн төрөл ойртсон гэрлэлтээс зайлсхийх, эрүүл саруул удамтай байхын төлөө тэмцэх явдал нь монгол хүний хөгжилд оруулж байгаа үнэт хувь нэмэр мөн.
1.4. Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хорооны Засаг дарга харьяа нутаг дэвсгэрийн нийт өрхийн хэмжээнд өрх бүрийг угийн бичиг хөтлүүлэх ажлыг хариуцан зохион байгуулах үүрэг хүлээнэ.
Хоёр. Овог хэрэглэх
2.1. Монгол Улсын иргэн бүхэн өөрийн овогтой байна.
2.2. Монгол Улсын иргэн өөрийгөө илэрхийлэх аливаа баримт бичигт эцгийн овгийг хэрэглэнэ. Гэр бүл болох тохиолдолд эцэг, эхийн овгийг адил эрхтэйгээр тооцно.
2.3. Өвөг дээдсээсээ уламжлан ирсэн эцгийн овгийг мэддэг хүмүүс түүнийгээ шууд хэрэглэнэ.
2.4. Өөрийн эцгийн овгийг мэддэггүй болон бутач, бусдад үрчлэгдсэн хүн эхийн овгийг хэрэглэж болно.
2.5. Эцэг, эхийнхээ овгийг мэддэггүй хүн дор дурдсанаар овгоо мэдэж хэрэглэнэ:
а/өөрийн сум, аймгийн болон бусад газрын архивт хадгалагдаж байгаа нутгийн хүн амын бүртгэл, угийн бичиг, хүмүүсийн намтар зэрэг баримтыг судлах;
_______________
*Энэ загварыг соёлын асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллага
батална.
б/уугуул нутагт нь хэрэглэдэг овгийн талаар "Овгийн товч намтар"-аас олж тодруулах, тэдгээрээс чухам аль нь өөрийн өвөг дээдсийн болон эцэг, эхийн овог болохыг нутгийн ахмад настан, сайн мэдэх хүнээс лавлан тогтоох;
в/энэхүү журмын 2.5-ын "а", "б"-д заасны дагуу овгоо тогтоох боломжгүй бол өөрийн уугуул нутагт байдаг овгоос аль нэгийг үзэмжээрээ сонгон авах.
2.6. Энэхүү журмын 2.5-д заасны дагуу овгоо олж хэрэглэх боломжгүй тохиолдолд дор заасныг үндэслэн зохиомол овог шинээр үүсгэн хэрэглэж болно:
а/тухайн удмын голлон эрхлэж байсан аж ахуй, онгон шүтээн, тамга, эрхэлдэг ажил үйлс, бусдаас ялгагдах өвөрмөц онцлогийг тусгасан нэр бүхий овог үүсгэх (жишээлбэл: Ямаат Болдын Бат, Анчин Сумъяагийн Энхтуяа гэх мэт);
б/төрөл садны холбоотой хүмүүс нутагтаа олны дунд алдаршсан цол, хэргэм зэргийг овог болгох;
в/өөрөө болон өвөг дээдэс нь олон үе нутаглаж ирсэн уугуул газар, уул, усны нэрийг овог болгох (жишээлбэл: Булнайн Доржийн Жав, Сутай Лувсандоржийн Баатархүү, Мэнэн Дашдоржийн Мөнхцэцэг гэх мэт);
г/монголд ястан, угсаатан, үндэстний гаралтай овог байдаг уламжлалын дагуу шинээр овог үүсгэх.
2.7. Зохиомол шинэ овог үүсгэх, эсхүл тухайн нутагт байгаа овгоос өөрөө овгоо сонгосон нөхцөлд төрөл садны холбоотой бүх хүн заавал нэгдмэл байдлаар хэрэглэнэ.
2.8. Хадамд гарсан эмэгтэй уламжлал ёсоор өөрийн овгийг хэрэглэнэ.
2.9. Бутач, өргөмөл, хойд эцэгтэй хүүхдийг төрүүлсэн эцэг буюу эхийнх нь овгоор овоглоно.
2.10. Монгол Улсын иргэн нь овог хэрэглэсэнтэй холбогдуулан иргэний үнэмлэх, гадаад паспорт, төрсний гэрчилгээ, гэр бүлийн бүртгэл, улсын хэмжээний хүн амын тооллого, бүртгэлийн маягт зэрэг баримт бичигт гурван нэр (овог, эцгийн нэр, өөрийн нэр)-ийг хэрэглэнэ.
Гурав. Угийн бичиг хөтлөх
3.1. Монгол Улсын өрх бүр угийн бичиг заавал хөтөлнө.
3.2. Өрх бүр угийн бичгээ дор дурдсан дарааллаар бичиж хөтөлнө:
а/өрх бүр эхлээд өөрийн гэр бүлийн бичиглэлээ үйлдэнэ;
б/өөрийн гэр бүлээс төрсөн хүүхэд, тэдгээрээс удамласан бүх гэр бүлийг хамгийн ахмадаас эхлэн үе удмын буурах дарааллыг баримтлан угийн бичиглэлд хамруулна;
в/өөрөөсөө дээшхи үе удмын угийн бичиглэлийг нөхөр, эхнэрийн талаар дээш нь салбарлуулан үе удмын өсөх дарааллыг баримтлан мэдэхгүй үе удмаа хүртэл хөтөлнө.
Дөрөв. Угийн зураглал хөтлөх
4.1. Монгол Улсын насанд хүрсэн иргэн бүр хоорондоо цусан төрлийн холбоотой өөрөөс дээш, доош үе удмын ураг төрлийн хамаатлын тухай угийн бичиглэлийг шалгаж нэгдсэн үнэн зөв бичиглэлийг тогтооно.
4.2. Нэгдсэн байдлаар тогтоосон угийн бичгээ "Угийн бичиг хөтлөх үлгэрчилсэн загвар"-т тулгуурлан угийн зураглалын хэлбэрт оруулна.
4.3. Монгол Улсын өрх бүр угийн бичгээ зайлшгүй оруулах мэдээллээр баяжуулан, энэхүү журмын 4.2-т заасан зураглалын хамт хадгалж, үр удамдаа дамжуулан өвлүүлнэ.
Тав. Угийн бичгийг баяжуулах, өвлүүлэх, хэрэглэх
5.1. Монгол Улсын өрх бүр үр хүүхэддээ багаас нь өөрийн гэр бүлийн угийн бичгийг угийн зураглалын хамт таниулан тайлбарлах, зохих мэдлэг олгох үүрэгтэй.
5.2. Монгол Улсын иргэн угийн бичигтээ тулгуурлан гэр бүлээ сонгох зарчмыг мөрдөж, дараахь зүйлийг онцгой анхаарч хэрэгжүүлнэ:
а/эцэг (жишээ нь: олхонууд/шарнууд),
эх (жишээ нь: боржигон/булгадар)-ийн овгуудыг бүрдэхэд аль нэг овог оролцсон хүмүүс хоорондоо үл гэрлэх;
б/угийн бичгээр өөрөөсөө дээш арван үе удмын доторхи ураг төрлийн хамаатлын хүрээгээ тогтоох боломжгүй нэг сум, багийн уугуул иргэд хоорондоо гэрлэхгүй байх зарчим баримтлах;
в/өөрийн уугуул сум, багтай хил залгаа зэрэгцээ сум, багийн иргэд хоорондоо гэрлэхгүй байх зарчим баримтлах.

Жич: Энэхүү журмыг "Дэлхийн Монгол" хэмээх нэгэн блог дээрээс олж энд байршууллаа. Та бүхэн танилцаарай. Амжилт хүсье!

PDF файлыг WORD руу хөрвүүлэх хялбархан

Бидэнд интернетээс хэрэгцээтэй материал, тухайлбал мэргэжлийн чиглэлийн өгүүлэл нийтлэл, ном татаж авах шаардлага олонтаа гардаг. Тэдгээрийн ихэнх нь PDF файл хэлбэртэй байдаг. PDF-ийн аливаа файлыг WORD руу хөрвүүлснээр тэдгээрийг ашиглах, хэсэгчлэн хуулбарлах, нэмэх, засварлах, тэдгээрээс ишлэл авах гээд олон механик ажлыг хөнгөвчилж болно. PDF файлыг WORD руу хөрвүүлэх маш хялбархан. Энд дараад хөрвүүлэх гэж буй файлаа ачаалж, Convert and Download дээр дарахад Таны файл шууд Word дээр нээгдэнэ. Миний блогт WORD-ын файлыг PDF рүү хөрвүүлэх программ буй. Орчин үеийн техник технологийн дэвшлийг овжноор ашиглацгаая л даа. Танд амжилт хүсье.

VertNote, GenoPro-гийн тухай

Эрхэм шавь нар аа,
Та бүхэнд минь хэрэгтэй болов уу хэмээгээд багш нь "Хэрэгцээт сайтууд" буландаа VertNote, GenoPro программыг татах линкийг нэмлээ.
"GenoPro - Ургийн бичгийн программ" гэсэн холбоос дээр дараад ургийн бичиг үйлддэг программыг зааврын дагуу татаж аваарай. Монгол хэлээр ажиллах горимыг сонгох боломжтойгоороо энэ программ давуу талтай юм.
VertNote - Монгол бичгийн программ гэсэн холбоосыг ачаалж, 4shared гэсэн идэвхтэй линк дээр даран уг программыг татаж аваарай. VertNote - ийг ашиглахын тулд компьютертаа монгол бичгийн фонтууд суулгасан байх хэрэгтэй. Мөн түүнээс гадна Control panel цэсний Region and Language руу орж Mongolian (Traditional) буюу монгол бичгийг сонгон идэвжүүлэх шаардлагатай.
Та бүхэндээ амжилт хүсье

Phonetic Clues Hint Language Is Africa-Born

By NICHOLAS WADE

Published: April 14, 2011
A researcher analyzing the sounds in languages spoken around the world has detected an ancient signal that points to southern Africa as the place where modern human language originated.

The finding fits well with the evidence from fossil skulls and DNA that modern humans originated in Africa. It also implies, though does not prove, that modern language originated only once, an issue of considerable controversy among linguists.

The detection of such an ancient signal in language is surprising. Because words change so rapidly, many linguists think that languages cannot be traced very far back in time. The oldest language tree so far reconstructed, that of the Indo-European family, which includes English, goes back 9,000 years at most.

Quentin D. Atkinson, a biologist at the University of Auckland in New Zealand, has shattered this time barrier, if his claim is correct, by looking not at words but at phonemes — the consonants, vowels and tones that are the simplest elements of language. Dr. Atkinson, an expert at applying mathematical methods to linguistics, has found a simple but striking pattern in some 500 languages spoken throughout the world: A language area uses fewer phonemes the farther that early humans had to travel from Africa to reach it.

Some of the click-using languages of Africa have more than 100 phonemes, whereas Hawaiian, toward the far end of the human migration route out of Africa, has only 13. English has about 45 phonemes.

This pattern of decreasing diversity with distance, similar to the well-established decrease in genetic diversity with distance from Africa, implies that the origin of modern human language is in the region of southwestern Africa, Dr. Atkinson says in an article published on Thursday in the journal Science.

Language is at least 50,000 years old, the date that modern humans dispersed from Africa, and some experts say it is at least 100,000 years old. Dr. Atkinson, if his work is correct, is picking up a distant echo from this far back in time.

Linguists tend to dismiss any claims to have found traces of language older than 10,000 years, “but this paper comes closest to convincing me that this type of research is possible,” said Martin Haspelmath, a linguist at the Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology in Leipzig, Germany.

Dr. Atkinson is one of several biologists who have started applying to historical linguistics the sophisticated statistical methods developed for constructing genetic trees based on DNA sequences. These efforts have been regarded with suspicion by some linguists.

In 2003 Dr. Atkinson and Russell Gray, another biologist at the University of Auckland, reconstructed the tree of Indo-European languages with a DNA tree-drawing method called Bayesian phylogeny. The tree indicated that Indo-European was much older than historical linguists had estimated and hence favored the theory that the language family had diversified with the spread of agriculture some 10,000 years ago, not with a military invasion by steppe people some 6,000 years ago, the idea favored by most historical linguists.

“We’re uneasy about mathematical modeling that we don’t understand juxtaposed to philological modeling that we do understand,” Brian D. Joseph, a linguist at Ohio State University, said about the Indo-European tree. But he thinks that linguists may be more willing to accept Dr. Atkinson’s new article because it does not conflict with any established area of linguistic scholarship.

“I think we ought to take this seriously, although there are some who will dismiss it out of hand,” Dr. Joseph said.

Another linguist, Donald A. Ringe of the University of Pennsylvania, said, “It’s too early to tell if Atkinson’s idea is correct, but if so, it’s one of the most interesting articles in historical linguistics that I’ve seen in a decade.”

Dr. Atkinson’s finding fits with other evidence about the origins of language. The Bushmen of the Kalahari Desert belong to one of the earliest branches of the genetic tree based on human mitochondrial DNA. Their languages belong to a family known as Khoisan and include many click sounds, which seem to be a very ancient feature of language. And they live in southern Africa, which Dr. Atkinson’s calculations point to as the origin of language. But whether Khoisan is closest to some ancestral form of language “is not something my method can speak to,” Dr. Atkinson said.

His study was prompted by a recent finding that the number of phonemes in a language increases with the number of people who speak it. This gave him the idea that phoneme diversity would increase as a population grew, but would fall again when a small group split off and migrated away from the parent group.

Such a continual budding process, which is the way the first modern humans expanded around the world, is known to produce what biologists call a serial founder effect. Each time a smaller group moves away, there is a reduction in its genetic diversity. The reduction in phonemic diversity over increasing distances from Africa, as seen by Dr. Atkinson, parallels the reduction in genetic diversity already recorded by biologists.

For either kind of reduction in diversity to occur, the population budding process must be rapid, or diversity will build up again. This implies that the human expansion out of Africa was very rapid at each stage. The acquisition of modern language, or the technology it made possible, may have prompted the expansion, Dr. Atkinson said.

“What’s so remarkable about this work is that it shows language doesn’t change all that fast — it retains a signal of its ancestry over tens of thousands of years,” said Mark Pagel, a biologist at the University of Reading in England who advised Dr. Atkinson.

Dr. Pagel sees language as central to human expansion across the globe.

“Language was our secret weapon, and as soon we got language we became a really dangerous species,” he said.

In the wake of modern human expansion, archaic human species like the Neanderthals were wiped out and large species of game, fossil evidence shows, fell into extinction on every continent shortly after the arrival of modern humans.

Угсаатан хэмээх ойлголт, угсаатны зүйн ухааны судлах зүйл

Угсаатан гэдэг үг нь грекийн “ethnos” буюу “ард түмэн” хэмээх үгээс гаралтай. Түүхэн хугацаанд тодорхой нэг нутаг дэвсгэрт бүрэлдэн бий болсон, нэг гарал үүсэлтэй, нэгэн хэлээр ярьдаг, ахуй соёл, сэтгэлзүйн хувьд нийтлэг шинж бүхий, өөрсдийгөө тухайн угсаатны нэг гишүүн хэмээн ухамсарладаг хүмүүсийн нэгдлийг угсаатан гэдэг. Академич Ю.В.Бромлей “Соёл (хэлийг оролцуулаад) болон сэтгэл зүйн ерөнхий бөгөөд харьцангуй тогтвортой онцлог бүхий түүхийн хувьд тодорхой нутаг дэвсгэр дээр бүрэлдэн бий болсон, мөн түүнчлэн өөрсдийн нэгдэл болон бусдаас ялгарах ялгааг ухамсарладаг хүмүүсийн цогц юм. Угсаатан гэж түүхийн хувьд бүрэлдэн бий болсон нутаг дэвсгэр, хэл, соёлын нэгдмэл чанараар холбогдсон нийгмийн бүлэг хүмүүсийг хэлнэ. Гэхдээ эдгээр шинж тэмдгүүдээс аль нь ч дан ганцаараа угсаатны ялгааг илэрхийлж чадахгүй бөгөөд бүгд нэгдэж байж угсаатныг тодорхойлж чадах юм” гэж тодорхойлжээ.
Угсаатны бүлэг (ethnic group, этническая группа) гэж угсаатны, угсаатны сэтгэл зүйн, угсаатны соёлын, арьсны, хэлний, шашны шинжүүдээр бусад бүлгээс ялгарах цөөн тооны бүлэг хүмүүс. Угсаатны бүлэг гэдгийг янз бүрээр тайлбарладаг: 1) үүнийг ямар нэг угсаатны доторх, бусдаасаа ярианы хэлний онцлог (аялгуу), соёл, ахуй болон нэрээрээ ялгардаг бүс нутгийн чанартай хэсэг бүлэг гэж ойлгох нь бий. Жишээ нь: Монгол угсаатны доторх үзэмчин, буриад, дархад, дөрвөд, баяд, захчингууд. 2) Олон үндэстний улсад бол энэ ойлголт үндэстний цөөнх гэсэн утгаар ойлгогддог. 3) Бас энэхүү ойлголтыг “шилжилт нүүдлийн улмаас өөрийн угсаатнаас газар нутгийн хувьд тусгаарлагдсан ч урьд өмнийн угсаатны ухамсар, түүнчлэн хэл болон, соёл, ахуйн онцлогоо ямар нэг хэмжээгээр хадгалж үлдсэн ямар нэг угсаатны цөөн хэсэг юм” хэмээн тайлбарладаг.
Хэд хэдэн тохиолдолд угсаатны бүлэг гэдэг ойлголт нь төрөл, гарал нэгтэй юм уу эсвэл угсаатны ямар нэг шинж тэмдгээр ойр дөт угсаатны хэсэг гэсэн утгаар хэрэглэгддэг.
Угсаатны зүй (ethnography, этнография)-г нэг талаас аливаа угсаатны ахуй-соёлын онцлог, тэдний гарвалзүйн асуудлууд, тархан суурьшилт болон угсаатан хоорондын түүхэн харилцаа холбоог судалдаг шинжлэх ухаан хэмээн тодорхойлогддог. Угсаатны зүй нь аливаа угсаатан, угсаатны бүлгүүдийн антропологийн дүр төрх, гарвалзүй, тархан суурьшилт, түүх, хэл, ахуй, соёл, нийгмийн байгуулал, гэр бүлийн харилцаатай холбоотой бүх мэдээллийг түүнд ямар нэг онолын тайлбар гаргалгаа хийхийг чухалчлалгүй байгаа байдлаар нь системтэйгээр тоочин гаргахыг зорьдог. Иймд угсаатны зүй илүү дүрслэлийн шинжтэй салбар гэж болно.
Эндээс ахуй гэдэг нь нийгмийн ба хувийн амьдралын дадал болсон уламжлалт тогтвортой хэлбэр юм. Ард түмэн бүрийн аж байдал өөр өөрийн онцлогтой бөгөөд хөрш ард түмний аж байдлын хэлбэрээс ялгарахгүй байх нь цөөнгүй.
Соёл гэдэг нь хүний хөдөлмөр бүтээл, оюун ухааны үйл ажиллагааны үр дүнд бүрэлдэн бий болсон оюуны болон эд материалын үнэт зүйл, тэр бүгдийн цогц юм. Эндээс эдийн (эдлиг, материаллаг) соёл гэдэгт хүний хөдөлмөр бүтээлээр бүтсэн бүх зүйлс хөдөлмөрийн багаж зэмсэг, хувцас хунар, чимэг гоёл, хоол унд,орон сууц, барилга байгууламж, унаа хөсөг, зэр зэвсэг энэ бүгд багтана. Оюуны соёл (утга соёл) гэдэгт хүмүүсийн оюун ухааны үйл ажиллагааны үр дүнд буй болсон бүхэн, шашин шүтлэг, урлагийн бүтээл, уран зохиол, дуу хөгжим, шинжлэх ухаан, гүн ухаан энэ бүгд багтана.
Соёлын хөгжлийн төвшин угсаатан бүрт харилцан адилгүй. Зарим ард түмний түүхэн хүнд нөхцлөөс шалтгаалж, хөгжлийн төвшин доогуур байхад заримд тааламжтай нөхцөл бүрдсэний улмаас хурдан явагддаг. Угсаатны зүй нь шинжлэх ухаан нь ард түмний ахуй соёлын ялгааг сонирхоод зогсохгүй, янз бүрийн ахуй соёлд давтагдах янз төсөөтэй талыг судалж, ерөнхий зүй тогтлыг гаргадаг.

Хүний өвөг дээдэс

Хүн ба хүний дээд өвөг: Байгалийн зохицол хувьсалд нөлөөлсөн нь. Анатомийн адаптаци ба бехойврын адаптаци. Хүний өвөг. Анхны хүн дүрстэн, хоминид, homo habilis, homo erectus. Орчин үеийн хүн

Генетик, биохими, анатомийн судалгаагаар шампанзе, горилла нь орангутанг болон бусад бичин дүрстнээс илүүтэйгээр хүний ойр төрөл болох нь батлагджээ. Генетикийн төвшингийн хувьд хүн болон шампанзе 98% ижил бөгөөд 5.5-8 сая жилийн өмнө хүний хувьслын шугам бусад мичин дүрстнээс салбарласан бололтой. Чулуужсан малтмалуудад хийсэн судалгаагаар наад зах нь 4.4 сая жилийн өмнө энэ салбарлалт явагдсан нь тогтоогджээ. Тухайн үед уур амьсгалын өөрчлөлт гарснаар модноос газарт бууж, модны мөчрөөс мөчирт дамжин дүүлэхэд гол үүрэгигүйцэтгэж байсан урд хоёр хөл нь хүнс тэжээлээ олж идэхэд нь үүрэг гүйцэтгэх болж улмаар бие нь босоо байдалтай болжээ. Хоёр хөлөөрөө явах болсноор гар нь сул чөлөөтэй болж, хүнс тэжээлээ 2 гараараа барихын хамтаар, аюулгүй газарт хадгалах, араатан амьтны аюул занал тулгарвал өөдөөс нь эд зүйл шидэх болсон байна.

Хүн дүрстнийг хоминид (hominid) гэх бөгөөд 2001 он хүртэлх хугацаанд 6 сая жилээс өмнөх үед хамаарах хоминид олдоогүй байсаар иржээ. Харин 2001 онд Умард Чадаас 7-6.5 сая жилийн өмнөх үед хамаарах олдвор олдсон байна. Үүний шинжлэх ухааны нэр нь Sahelanthropus Tchadenisis (Сахелантропус Чаденисис) бөгөөд энэ нь мич шиг гавлын яс жижигтэй боловч шүд соёо жижиг, нүүр нь хүнийхтэй адил байсан байна. Одоогийн байдлаар энэ нь хүн төрхтний хамгийн эртний өвөг гэж тооцогдож байна.

Зүүн Африкийн Этиофийн нутгаас 6-4.4 сая жилийн өмнөх үед хамаарах хүн дүрстний олдвор олджээ. Энэ олдворын 4.4 сая жилийн өмнөх үед хамаарахыг нь Ардипитек (Ardipithecus) гэх бөгөөд энэ  нь орчин үеийн шимпанзе шиг хэв маягтай ч шимпанзегаас жижиг, гэхдээ шимпанзегаас ялгаатай нь босоо явдалтай.

Ардипитекийн дараагийн үе нь Австралопитек (Australopithecus). Хамгийн эртний австралипитек 4.2 сая жилийн өмнөх үед, хамгийн саяхных нь 1 сая жилийн өмнөх үед хамаарна. Австралопитекийн  олдвор Зүүн Африкийн Этиофиос, Өмнөд Африк хүртэл, баруун зүгт Чад хүртэлх нутгаас олддог. Эртний хүн дүрстнүүд нь одоогийн хүмүүс шиг том байгаагүй боловч, булчингийн хэлбэр хэмжээгээр хүмүүстэй төстэй, түүнчлэн мичтэй харьцуулахад шүдний бүтэц хэмжээгээрээ хүнтэй илүү адилхан, мөн арааны байдал, шүд соёоны хооронд зай завсаргүй байгаа зэрэг нь хүний өвөг дээдэс болохыг нотолдог байна. Австралопитекийн олдвор нь хүн 4 сая жилийн өмнө босоо явдалтай байжээ гэдгийг нотолдог бөгөөд Саваннад байгаль орчин өөрчлөгдөж хоол хүнс тэжээл ховордоход босоо явагч австралопитекууд дөрвөн хөллөж явах үеийнх шигээ хэдийгээр түргэн гүйхгүй ч илүү идэвхтэй аргаар хоол хүнсээ эрж олох болж, алс хол замыг туулах чадвар нь урьд өмнөхөөсөө илүү нэмэгдсэн. Мөн түүнчлэн босоо явдалтай болсноор халуун наранд халах нь багассан. Өөрөөр хэлбэл халуун наранд халах талбай нь багассан.

Гэвч хүн дүрстнүүд модонд авирдгаа бүрмөсөн болиогүй байсан. Учир нь:

-          Мод нь газрын амьтдаас болон бусад гадны нөлөөнөөс өөрийгөө халхлах хамгаалах нэг гол нөмөр нөөлөг нь болж байв.

-          Хоол хүнсний зүйлээ модноос олж идсээр байв. Сонирхолтой нь эр нь газарт буун хүнс тэжээл олж, эм нь модноос хүнс тэжээл олох нь илүүтэй байв.

2.6-2.3 сая жилийн өмнө дэлхийн уур амьсгал илүү хүйтэн хуурай болсноор хүн дүрстний хувьсал хөгжлийн дараагийн үе шатанд шилжсэн. Зүүн болон Өмнөд Африкийн олон газраас 2.5-1.5 сая жилийн өмнөх үед хамаарах олон тооны олдвор олддог бөгөөд эдгээр нь хэдийгээр өмнөх үеийн австралопитекүүдээс ялгаагүй мэт боловч шүд жижигтэй, биетэйгээ харьцангуйгаар уураг тархи том ажээ. Эдгээрийг хомо хабилис (homo habilis) буюу уран чадварлаг хүн гэдэг. Хүн дүрстний махны хэрэгцээ шаардлага ихэссэн нь тэдний хувьсалд чухлаар нөлөөлжээ. Хүний уураг тархи нь хүн биш бичтэй харьцуулахад 2 дахин их мах зарцуулдаг. Махны хэрэгцээгээ хангахын тулд хүн төрхтнүүд амьтны үлдэгдэл сэгийг идэхийн хамт махчин амьтдын хоол хүнсийг хулгайлах болсон байна. Мөн тэдний шүд мах идэхэд тохиромж муутай байсан тул шовх үзүүртэй багажийг хэрэглэх болсон. Этиофийн нутгаас олдсон хамгийн анхны багаж 2.5 сая жилийн өмнөх үед хамаарна.

Homo erectus буюу босоо явдалт хүн 2 сая жилийн өмнөх үед хамаарна. Homo erectus-ийн бие нь орчин цагийн хүнтэй харьцангуй адил Homo habilis-ийг бодвол уураг тархины хэмжээ том, орчин үеийн хүмүүсийн шүд шиг шүдтэй. Түүнчлэн Африк дахь Олдувайн чулуун таслагч нь илүү нарийн боловсронгуй гар сүх болон хувьсчээ. 1.5 сая жилээс  150000 жилийн өмнөх үеийн туршид үргэлжилсэн энэхүү соёлыг Ачеулын уламжлал (Acheulian Tradition) хэмээн нэрлэдэг. Энэ үед хамаарах багажууд, ялангуяа сүхнүүд Африк төдийгүй Европын хэсгүүдээс олддог. Цаашдаа, хүнд нүсэр байсан багаж нь илүү жижиг нимгэн хурц иртэй болсон байна. Хэрвээ та бүхэн Монголын Үндэсний түүхийн музей үзсэн бол тэндээс хүний багаж зэвсэг энгийн бүдүүнээс илүү жижиг, нарийн боловсронгуй болж ирснийг харсан биз ээ.

1.8 сая жилийн өмнөөс Homo erectus  алс умард зүгт буюу Дманис, Оросын нутаг руу нүүсний ул мөр байдаг ба энэ нь хүн түүхийнхээ асар эрт үед галыг хэрэглэж байсныг гэрчилнэ. Тайландын нутаг дах нэгэн хадны өврөөс 700 мянган жилийн өмнөх үед хамаарах гал голомтын зүйл олдсон. Ер нь хүн +10 хэмийн дулаанаас доош дулаантай үед галгүйгээр хэвийн амьдрах боломж нь алдагдаж эхэлдэг. Энэ үед одоогийн Хятадын нутаг, Европын ихэнх хэсэгт агаарын хэм +10 хэмээс буух нь олонтоо байж, галгүйгээр дулааныг давах боломжгүй байв. Homo erectus галыг хэрэглэж сурснаар хүний хувьсалд асар их өөрчлөлт дэвшил гарчээ. Тэд хоол хүнсээ болгож идэх төдийгүй, махчин араатан амьтны аюулаас өөрийгөө хамгаалах , харанхуй үед галын гэрэлд зарим зүйлийг хийх болсон ба хэлний хамгийн энгийн хэлбэр тэр үед бий болсон. Хэлний хамгийн анхны хэлбэр нь дохио зангаа байв. Гэвч хүн ярьдаг болтлоо урт удаан хугацааг туулсан.

Homo sapiens. Европ ба Америкийн олон газраас МЭӨ 400-200 мянган жилийн өмнөх үед хамаарах олдвор олддог бөгөөд Homo sapiens-ийн олдворын ихэнх нь Африкаас олддогоос гадна Франц, Англи, Германы нутгаас мөн олддог. Францийн нутгаас олддогийг нь Homo erectus, Англи, Германаас олддогийг нь Homo sapiens гэж нэрлэсэн ч үнэн хэрэгтээ эдгээр нь тэдний аль алины нь шинжийг хадгалсан завсрын шилжилтийн шинжтэй ажээ. Этиофи, Англи, Германаас олдсон олдворын уураг тархины багтаамж нь Homo erectus-аас илүү их эзэлхүүнтэй ч, толгойн гадаад байдал нь орчин үеийн хүний тархи толгойноос өөр ажээ:  том шүдтэй, хөмсөг урагш маш их төвгөр, эрүү урт.

МЭӨ 200 мянган жилийн өмнөх үед холбогдох олдвор ихээр олддог ч шинэ Homo sapiens болон эртний Homo sapiens-ийн хооронд анатомийн ялгаа гарч эхэлсэн ба 30000 орчим жилийн өмнө гарч ирсэн шинэ Homo sapiens өмнөх үеийнхийгээ шахаж, оронд нь байрыг нь эзэлсэн. Саяхан Ява арлын Соло голын ойролцоогоос  МЭӨ 53-27 мянган жилийн өмнөх үед хамаарах 12 ширхэг нүүргүй гавлын яс олдсон нь Homo erectus-ийн хэв шинжтэй ч Homo sapiens-ийн төрөлд хамааруулж үзэх нь зүйтэй болов уу гэж судлаачид үзсэн.

130 000-30 000 жилийн өмнөх үед хамаарах Neanderthal (неандерталь) хүмүүс нь эртний Homo sapiens-аас салбарлан гарсан Homo sapiens-ийн эртний төлөөлөгчид бөгөөд түүний олдвор Европоос Дундад Ази хүртэлх газар нутагт ихээр олддог. Түүнчлэн Homo sapiens-ийн эрт болон хожуу үеийн шинжийг хадгалсан олдвор бусад олон газраас олддог. Неандерталиуд галыг өргөн хэмжээгээр ашиглаж байсан бөгөөд энэ нь умардын хүйтэн сэрүүн бүсийн нутагт амьдрахад гол үүрэгэй байв. Тэд цөөн тооны хэсэг бүлгээр болон гэр бүлээрээ агуйд болон ил задгай газарт амьдарч байсан ба тэдний дунд хэл ярианы анхны хэлбэрүүд ч байсан бололтой. Мөн оршуулгын зан үйлийг нилээд нарийн явуулдаг байсныг ч нотлох баримт олддог байна. Ан агнуурын арга нийгмийн байгууламжийг дагаад сайжирч, ялангуяа зэр зэвсэг багаж хийх технологи хөгжжээ. Хожуу үеийн неандерталь хүмүүсийн багаж зэвсэг хийх уламжлалыг Моустерийн Моустер (Mousterian Mouster) технологи гэдэг.  Моустерийн багаж зэвсэг он цагийн хувьд 100 000-40 000 жилийн өмнөх үед хамаарах ба Европ, Хойд Африк, Баруун Өмнөд Азиас моустерийн багажууд олддог. Эдгээр багажууд өмнөх үеийнхээс илүү нимгэн хөнгөн ба өмнө нь зөвхөн 2,3-хан нимгэн ялтсыг нийлүүлж хийдэг байсан бол энэ үед олон нимгэн ялтсыг чадварлагаар нийлүүлж, үзүүрлэж багаж хийх болсон байна. Мөн төрөл зүйлийн хувьд олширсоор иржээ: гар сүх, ялтас, хусуур, өрөм, хэрчлээс гаргасан ялтас (мод хусах) г.м. Энэхүү багажуудаа хоол хүнс, хувцас хунар, оромж хийхдээ идэвхтэйгээр хэрэглэж байв.

Орчин үеийн Homo sapiens-ийн хувьсал хөгжилд эртний бүх төрөл зйүлүүд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. 40 000-30 000 жилийн өмнөх үе хүртэл неандерталиуд орчин үеийн анатоми бүхий хүмүүстэй зэрэгцэн оршиж байв.

Дэлхийн янз бүрийн хэсэгт амьдардаг орчин үеийн хүмүүс болон  Homo sapiens-ийн молекулын өгөгдлийг харьцуулан судалснаар орчин үеийн хүмүүс нь Африкт амьдарч байсан зөвхөн нэг популяциас үүссэн бөгөөд энэхүү орчин үеийн хүмүүс нь Neanderthal хүмүүсийн байрыг эзэлсэн болохыг тогтоожээ. Ийнхүү неандерталь хүмүүсийн удам тасарсан, эртний Homo sapiens-ийн ч зарим нь устсан гэж судлаачид үздэг. Гэвч энэ үзэл нотолгоо одоо хир нь маргаантай хэвээр байсаар байна. Учир нь эрт үеийн популяци, орчин үеийн популяци хоёрын хоорондох үргэлжлэлийн үлдэгдэл Африкт төдийгүй, Хятад, Зүүн Өмнөд Ази, Дундад Ази, бүр Баруун Европт ч байхгүй байна. Хоёрт, Ази руу нэвтэрч орсон, өөр технологи эзэмшдэг хүмүүсийн талаарх археологийн нотлох баримт дутагдалтай байна.

2003 онд Этиофиос орчин үеийн хүнд “ойр дөхүү хүний” гавлын яснууд (Homo sapiens Idaltu) олдсон бөгөөд үүний нэг нь хүүхдийн гавлын яс байсан. 160 000 жилийн өмнөх үед хамаарах энэхүү Homo sapiens Idaltu нь ойр дөхүү хүн нь неандерталь хүнээс илүү өмнөх үеийнх болохын нэг чухал нотолгоо болж өгсөн.

Болгоомжтойгоор дүгнэн хэлэхэд, Homo sapiens-ийн дор хаяж нэг популяци орчин үеийн хүн болон хувьсан хөгжжээ гэж үзэж болохоор байна.